A e zhduk përparimi i qytetërimit nevojën për fenë?

Armiqtë e fesë pretendojnë se kuptimi i fesë është i sajuar nga njerëzit si një shprehje dobësie ose mirënjohjeje. Gjykimi i tyre mund të përmblidhet kështu: Në gjithësi ekzistojnë disa dukuri që s’ua kuptojmë të fshehtën, që s’i zgjidhim dot me ligjet e kimisë dhe fizikës. Ja, pra, për t’u gjetur një zgjidhje këtyre dukurive të pazgjidhura, ashtu si në kohët e vjetra, edhe sot, i vishet një krijuesi. Në mënyrë të veçantë, njerëzit i kanë shenjtëruar qeniet nga të cilat kanë patur më tepër dobi dhe më vonë i kanë pranuar si nga një zot më vete. Shenjtërimi i Gangut për indianët dhe i Nilit për egjiptianët, duke filluar nga këta popuj gjer në ditët tona, kushtimi i shenjtërisë lopës, janë si pasojë e dobive që u kanë sjellë njerëzve ato. Edhe qëndrimi i njeriut ndaj frikës nuk ka qenë i ndryshëm nga kjo. Frika e madhe e ka çuar njeriun në nderim si dhe në mendimin se me këtë nderim, do të sigurohet nga frika e tij. Pranimi në disa fe i dy zotave të veçantë për të mirën dhe të keqen, nga një aspekt, ka kuptimin e ndarjes së këtij nderimi dhe frike në dy zota të veçantë. Edhe xheneti dhe xhehenemi (parajsa dhe ferri) janë produkte të mendimeve të buruara nga e njëjta situatë shpirtërore. Në të vërtetë, feja është një kënaqësi mediokre:[1] është një mjet shfrytëzimi i sajuar nga njerëzit e fesë, një opium i sajuar për të vënë njerëzit në gjumë… e të tjera, e të tjera. Vërtet, ashtu siç thonë ata, feja qenka sajuar më vonë? Vërtet qenka krijuar për të shpjeguar dukuritë e papërballueshme, duke shërbyer si një burim qetësimi e ngushëllimi? Jo, jo! Kurrë! Në asnjë mënyrë!

Fjala “din” (fe), një fjalë arabishte, ka kuptime të tilla si bindje, ndëshkim, rrugë. Në thelb, këto tri fjalë janë edhe në përkufizimin e fesë. Feja është një rrugë, një rrugë kryesore, një rrugë e madhe. Në të, në rend të ditës, është bindja ndaj Providencës Hyjnore. E prapë në të ka një sanksion të tillë si shpërblimi për të bindurit dhe ndëshkimi për të pabindurit.

Përkufizimi legal[2] i fesë është ky: “Feja është tërësia e ligjeve hyjnore që e çojnë drejt të mirave personalisht njeriun që ka mendje.”

Feja u drejtohet zotëruesve të mendjes. Në këtë mënyrë, njerëzit krijojnë bindje me vullnetin e vet. Feja e jep të drejtën e vullnetit, nuk e paralizon atë. Dhe pika ku i bart njerëzit ajo, është e mira absolute. Bëhet fjalë jo për të mirën që e pranojnë disa, sipas kuptimit dhe konsideratës së këtij apo atij, por për orientim kah e mira vetë.

Këtë, së pari, feja e trajton nga aspekti i besimit. Ndoshta njeriu mund ta konceptojë ekzistencën e një krijuesi që e ka krijuar atë vetë dhe gjithësinë, vetëm me mendjen e vet. Mirëpo, kur të ketë dëgjuar përmendjen e Zotit nga zëri gurgullues i një profeti dhe me një zë që mbështet pranimin në ndërgjegjen e vet, do të jetë bërë zotëruesi i një dijeje kategorike, i një besimi në formën e domosdoshmërisë, që duhet besuar. Në të njëjtën kohë, ai Profet është sjellë me dokumente që tregojnë, se ai është ngarkuar me detyrë nga Providenca Hyjnore. Po qe se pranë sa e sa mrekullive që tregon, do të ketë sjellë edhe një libër, mrekullia e të cilit do të vazhdojë gjer në kiamet, katastrofë, do të thotë se, më së fundi, nuk ka vend për dyshim. Në sajë të atij libri, ky njeri do të mësojë se si i duhet besuar ahiretit dhe kaderit, kushtin për t’u besuar edhe sa e sa gjërave të tjera dhe se çështjet e ardhura aty të paqarta, do t’i shpjegojë dhe praktikojë personalisht ai Profet.

Kurse mundësia që një besim i tillë të mbetet përherë i freskët ndër zemra dhe të mos vyshket e të zhvoshket, ka lidhje me adhurimin. Në sajë të adhurimit, besimi mund të mbetet përherë i ri, pa u vjetruar fare. Ndryshe, tek njeriu pa adhurim, një kohë më vonë, besimi në emër të dashurisë dhe ngazëllimi mbetet vetëm me mburrjen e të parëve atje nën dhe. Edhe për ta flet se kanë qenë hoxhë ose haxhi. Në të vërtetë, ai krenohet me të parët, në krahasim me atë që flet me gojën mbushur plot sharje, gjithsesi, konsiderohet se bart përbrenda një margaritar, sado të vogël, veçse është e paqartë nëse një margaritar i këtillë do të durojë apo jo gjer në çastin e fundit.

Audienca e Allahut ku paraqitemi duke vrapuar pesë herë në ditë, do të na japë vrull në çdo çast dhe pothuajse do të na shtyjë drejt një betimi dhe premtimi të ri ndaj çështjeve që besuam. Po qe se në çdo namaz, madje në çdo rekat të namazit me anë të Kuranit dhe apoteozave[3] nuk arrihet të merren mesazhe të reja, kjo është shprehje e zbehjes së shkaktuar nga zakoni, domethënë se ai namaz quhet një pagesë borxhi pa qenë i vetëdijshëm e pa iu bërë prezent fshehtësisë së tij. Edhe po qe se me kryerjen e një namazi të tillë do të ishte kryer detyrimi, në fakt, produktet shpirtërore që priten nga namazi, nuk mund të arrihen.

Kjo është arsyeja se pse të mëdhenjtë tanë të përjetojnë një situatë të tillë në sexhde, saqë thonë: sikur të mund të falja një rekat namaz të tillë! Dhe pastaj shprehen: Ja, kështu ishte namazi i pasuesve! Çdo pjesë e namazit u sillte atyre mesazhe nga Providenca Hyjnore. Në adhurimet e tyre s’kishte veprime të kryera për zakon. Edhe adhurimet e tjera (përveç namazit) ishin në funksion të cilësisë, që t’u jepnin atyre të njëjtën situatë shpirtërore.

Nisur nga kjo, çdokush që shkon në haxh, që jep zekat, që agjëron sipas parimit zbato urdhrat, ruaju nga ndalimet[4], sipas llojit të adhurimit të bërë, duhet t’i vlerësojë mirë forcat shpirtërore nxitëse dhe fuqizuese që priten nga ai adhurim, në mënyrë që ta gozhdojë besimin plotësisht.

Një aspekt tjetër i fesë sheh nga praktika. Tregu dhe tregtia e besimtarit duhen rregulluar në përputhje me miratimin e Providencës Hyjnore. Morali dhe parimet e tregtisë duhen të sillen në përshtatje me kriteret e Kuranit dhe Traditës Profetike. Edhe kjo është një nga specifikat që forcojnë besimin, sepse në sajë të tyre njeriu, duke braktisur dëshirat dhe kërkesat e nefsit, egos së tij, u nënshtrohet urdhrave dhe kërkesave të Providencës Hyjnore.

Le të themi se një besimtar do të shesë një mall për të cilin duhet të thotë të metën që ka. Mirëpo, po ta bëjë një gjë të tillë, do t’i pakësohet fitimi ose do të dëmtohet. E ja pra, njeriu që megjithatë, e tregon të metën e mallit, ndjen në vetvete një lehtësim, një kënaqësi që buron nga bindja ndaj Zotit të vet. Pak më pas, kur të drejtohet në namaz, në audiencën e zotit të tij, ky lehtësim në vetvete do të ndikojë pozitivisht mbi begatinë, që do të përfitojë në namaz e kështu, edhe ai vetë, do ta ruajë freskinë e gjallërinë e besimit të vet. Ja, këto janë pretekste që na çojnë tek Zoti. Fundja, vetë Ai Personalisht është kah urdhëron që të kërkojmë pretekste. I Dërguari i Allahut, duke përshkruar gjendjen e tre vetëve të mbyllur në shpellë, na tërheq vëmendjen për rëndësinë e preteksit.

Njëri syresh ka bërë pretekst për vetë sjelljen e njerëzishme ndaj prindërve, tjetri virtytin dhe i treti respektimin e së drejtës; janë lutur e kështu është hapur edhe guri që mbante mbyllur gojën e shpellës. Jo vetëm në veprime e sjellje, por po të na vijë për dore, ne përpiqemi t’i ngjajmë të Dërguarit të Allahut duke nisur që nga ndërtimi ynë fizik. Po kush nuk dëshiron të zotërojë si ai syrin, veshin, hundën, gojën! Po qe kështu, duke kaluar nga forma pamundësisht për t’u përngjarë tek forma mundësisht për t’u përngjarë, do t’i hyjmë zellit për t’ia përshtatur plotësisht atij moralin tonë dhe mënyrën tonë të jetesës. Do të përpiqemi të hamë si ai, të vishemi si ai, të biem si ai, të ngrihemi si ai, edhe detyrën tonë si rob i Zotit ta kryejmë si ai.

Po i pati thënë Providenca Hyjnore faizit (kamatës) haram, e keqe, e ndaluar, edhe sikur mbi një kurush[5] të jepej një mijë kurush kamatë, ne do t’i ruhemi asaj e do të ikim. Përballë gjithë mëkateve të mëdha e të vogla që do të na dalin nesër përpara në formën e një flake e të një thëngjilli të ndezur, qëndrimin tonë do ta kemi të njëjtë.

Nga të gjitha këto, del qartë se: feja është një e tërë, ajo s’pranon ndarje në pjesë e copëtim. Ose, me një shprehje tjetër, nuk i thuhet fe asaj që pranon pjesëtim e copëtim. Feja është si një pemë. Çështjet përkatëse të besimit janë rrënjët e saj, veçoritë lidhur me besimin-degët dhe filizat, veprimet-lulet e saj, ndëshkimet-mbrojtësi, veçori të tilla si lutjet dhe këndimet-elemente që e ushqejnë atë pemë nga poshtë e nga lart. Ja, pra, feja që aspiron një tërësi dhe unitet të tillë, është vënë nga Allahu dhe është njoftuar e zaptuar nga profeti.

Ndërgjegjja e çdokujt, duke kaluar në marrëdhënie me Zotin e vet, mund ta merrte shpirtin e fesë prej Tij pa ndërmjetësim. Mirëpo është e pamundur që çdokush t’ia arrijë atij purifikimi shpirtëror, për ç’shkak edhe Providenca Hyjnore zgjodhi Profetin e Madh. Allahu zgjedh të dërguar prej engjëjve dhe prej njerëzve… (Haxh, 75). Detyrën e shpalljes Allahu e realizon me anë të një grupi të zgjedhur prej engjëjsh ose prej njerëzish.

Ndërsa ekzistonin engjëjt, që qysh nga krijimi adhuronin në këmbë në ruku e në sexhde dhe numri i të cilëve mund të dihej vetëm prej atyre vetë, Providenca Hyjnore ia kishte ngarkuar Xhebrailit Besnik Revelacionin, jo për ndonjërin nga engjëjt, por për të Dërguarin e Tij. Dhe ishte Xhebraili Besnik ai që kishte siguruar për 23 vjet lidhjen me Profetin. Ai solli Revelacionin, kurse Profeti e dëgjoi me edukatë dhe urtësi dhe e përvetësoi me të gjithë qenien e tij. Një të tillë vëllazëri dhe miqësi kishte ngritur dhe siguruar me Xhebrailin brenda kësaj kohe 23-vjeçare, saqë ardhja e fundit e tij e kishte thyer më dysh dhe e kishte bërë të qante. Ja, pra, njerëz të tillë zgjidhte Allahu (xh.xh.) për detyrën e shpalljes. Edhe profetët e tjerë kështu ishin zgjedhur, ata ishin njerëz të shndërruar në kajmak. Edhe minerali i atyre të gjithëve prej floriri ishte. Po, ata ishin njerëz të porositur. Allahu siç ishte i zgjedhur i Dërguari i Allahut, edhe ata që kishin siguruar denjësinë për të qenë pasuesit e tij, të zgjedhur ishin. Dhe feja ka ardhur te ne me pasimin e atij zinxhiri të artë.

Profeti ynë dhe të gjithë profetët e tjerë qenë të detyruar të duronin çdo lloj vuajtjeje e shqetësimi në shërbim të shpalljes së fesë dhe, natyrisht, që në duar s’patën asgjë që i përkiste kësaj bote. Madje, Profeti ynë, po të hiqte dorë nga kauza e tij, edhe shumë i pasur do të bëhej, edhe do t’i shtoheshin përpara të gjitha ato gjëra që i dëshironin e u shkonin prapa të tjerët. Do të martohej me femrën më të bukur të zonës dhe do të bëhej udhëheqës i Mekës – ndërmjet gjithë premtimeve të tjera. Tani lërini këto, ai kishte hipur në miraxh. Të gjitha yjet i ishin rreshtuar ndër këmbë si parket dhe ai, duke ecur përmbi to, kishte arritur te Zoti i tij. Kishte soditur të gjitha bukuritë që mund të shiheshin dhe kishte shëtitur e ishte përsjellur një për një në ato vende, që një tjetër kurrë nuk do t’i linte e të kthehej, e ishte kthyer prapa për t’ia mundësuar edhe bashkësisë së tij atë spirale. E ç’ishte ai vend ku u kthye ai në atë kohë? Ai po kthehej në ato rrugë ku kishin shtruar gjemba, atje ku, i qëlluar me gurë, ishte braktisur me këmbë tërë gjak, atje ku ishte tallur e sharë, kthehej në vendin ku ishte ofenduar e përbuzur. Ç’nevojë vallë kishte i Dërguari i Allahut t’i shihte e të pajtohej me të gjitha këto? Duke lajmëruar fenë, ç’përfitim apo frikë e vinte në lëvizje atë? Po qe se një njeri edhe vetë Parajsa ta magjepsë e të mos mund ta marrë brenda tërheqjes së saj, e po qe se ai njeri të bëjë një sakrificë të tillë kthimi tek bashkësia e tij, duke e parapëlqyer këtë gjë para çdo gjëje tjetër, gjithë këto shpifje të hedhura a s’ia thyejnë shpifësit atë kokën e tij të trashë?

Allahu (xh.xh.), ndaj të cilit ne jemi robër, është i plotësuar me gjithçka. Ai s’ka nevojë për fenë dhe punë tona fetare. Ne jemi ata që kemi nevojë për të qenë robër të Tij.

Ai u kërkon mëkëmbësve të Tij mbi tokë të jetojnë në përshtatje dhe drejtpeshim me qeniet e tjera e, për këtë, na detyron që të veprojmë në vijën e Kuranit, mishërimit të jetesës së përshtatshme e të drejtpeshuar. Thënë ndryshe, si pasojë e pamundësisë sonë për t’u vetëqeverisur, për të mos punuar shtrembër dhe për të mos u shmangur rrugëve të shtrembra, por për të mbetur në rrugë të drejta, na favorizon me një rrugë të ndriçuar siç është feja. Dhe na urdhëron të shohim te Kurani që na dha në dorë dhe ta përshtasim veten sipas kritereve të Kuranit, gjersa edhe ne të mund të ngjitemi kat më kat drejt yjësive të qiellit të njerëzimit dhe, duke i vënë në punë dhuntitë dhe aftësitë përkatëse të kompleksit tonë cilësor, të mund të rrahim krahët drejt pikave të horizontit.

Po, ne kemi nevojë për fenë. Po qe se njerëzit do të mund të dinin nevojat e tyre të vërteta, po qe se do të bëheshin të vetëdijshëm se janë kandidatë për lumturinë e amshuar e po të arrinin në pikën e aktivizimit të të gjitha ndjesive sublime, ndonëse do të shpreheshin ndryshe, me kërkesën e njëjtë, do të thoshin kështu, Allahu ynë: Na dërgo një sistem, na qeveris me sistemin tënd, na shpëto pa ecur nëpër vende të gabuara, pa mbetur larg (Teje), pa shkuar andej-këtej të turbulluar!

Edhe filozofët më të mençur kanë ecur bjer e ngrihu, kanë rënë e mbetur diku dhe të vërtetës nuk kanë mundur t’ia arrijnë. Mirëpo edhe më i padituri ndër ne, nën rrezet ndriçuese të rrugës së Muhamedit, nuk ka hedhur bosh asnjë hap dhe në çdo fushë të jetës ka jetuar si njeri dhe ka respektuar të drejtat e njerëzve të tjerë. Në perspektivën e tij është miratimi i Allahut, kurse përpara ka një pararojë të tillë si i Dërguari i Allahut e kështu, ai çdo çast të jetës e përdor si një kalli që jep njëmijë kokrra për një.

Feja nuk është produkt i mendjes së njeriut si pasojë e rrethanave shtrënguese ose, siç thonë ata, diçka e sajuar. Dukja e saj si diçka e detyruar, është në natyrën e fesë dhe në ekzistencën e ndjenjës së fesë në krijimin e njeriut. Njeriu është krijuar mes nevojave ndaj urdhrave fetare dhe ai është gjithmonë nevojtar ndaj fesë.

Vetëm në sajë të fesë njeriu e mëson të drejtën dhe të vërtetën, në besimin e tij, adhurimin dhe aktivitetin e tij, dhe prapë në sajë të fesë sillet në gjendjen e një qenieje të merituar për Parajsën. Njeriu i formuar, duke shkrirë e duke u shkrirë në poçen e fesë, përfton një cilësi të tillë që, pas kiametit, katastrofës, nën Flamurin e Profetit, të njihet nga Profeti e të kapet për dore.

I Dërguari i Allahut, i pyetur se si do ta njohë bashkësinë e vet, përgjigjet se do ta njohë nga shkëlqimi i gjymtyrëve të abdesit nga pastërtia. Dhe vazhdon: Siç e njihni ju kalin tuaj mes kalorësisë prej ballit të stolisur me nishane, edhe unë ashtu i njoh njerëzit e bashkësisë sime. Prandaj ne jemi nevojtarë për frymëmarrjen që na jep feja.

Feja ka ardhur me parimet më pozitive që e përmbledhim gjithë jetën. Quajtja e saj si e pamjaftueshme është shprehje e qartë e pamjaftueshmërisë së njohjes. Ata që përpiqen ta vënë në raft fenë, një ditë do ta kuptojnë gabimin e tyre me tërë tmerrin e vet dhe do të pendohen njëmijë herë për ç’kanë bërë.

Ka ardhur dita, më në fund, që të pohohen këto gabime të bëra në Lindje e Perëndim. Feja ka një metodë, ka edhe një degëzim.

Në metodë kurrë nuk mund të diskutohet për ndryshime. Nga pikëpamja e metodës, midis fesë së kohës së Hz. Ademit dhe fesë së sotme, nuk ka ndonjë ndryshim.

Në të gjitha fetë qiellore, fundamentet njerëzore janë të njëjta. Megjithëse ngurroj për të dhënë një konkluzion të prerë, pasi për çka do të flas nuk ekziston ndonjë dogmë, mund të them vetëm kaq, që në metodën fetare, edhe urdhrat ndaj engjëjve janë po ato. Sikurse ne, edhe engjëjt të gjithë u besojnë atyre që u besojmë ne. Edhe ata i besojnë Allahut, engjëjve, librave, profetëve, fatit të paracaktuar, ringjalljes; ndryshimi është vetëm në dimensionet e krijimit e të lartësimit shpirtëror.

Si në besim, edhe në adhurim, fetë janë të njëjta. E thënë ndryshe, nuk ka asnjë fe të vërtetë pa adhurim. Ç’e do se forma e adhurimit ka aspiruar ndryshime në çdo epokë. Njeriut të çdo epoke Providenca Hyjnore i ka ngarkuar një adhurim sipas vetëdijes së epokës dhe kapacitetit të njeriut përkatës. Forma mund të ndërrojë, vetëm prania e adhurimit, si metodë, nuk ndryshon.

Për shembull, në të gjitha fetë është besimi i jetës së përtejme, gjë që është e domosdoshme. Pavarësisht nga ndryshimet në parashtrim dhe në thelb, çdo profet i ka folur për jetën e përtejme bashkësisë së vet. Fundja, po të mos ishte një besim i tillë për jetën e përtejme që të pengonte të keqen e të nxiste të mirën, feja do të mbetej vetëm një ndër sistemet shoqërore-ekonomike ose, me një shprehje tjetër, do të mbetej një identitet i tyre. Duke u nisur nga një pjesë e madhe e feve, feja i ngre urdhrat mbi parimin e ringjalljes pas vdekjes.

Po të mos ishte besimi në jetën e përtejme, nuk do të kishin asnjë dobi për njeriun as adhurimet, as vuajtjet e hequra, ankthet dhe sakrificat, madje as një lloj besimi. Po të mos ish ai besim, njeriu do të zhvishej, nga një pikëpamje, edhe nga të gjitha virtytet që ka sot në vetvete. Sigurisht, është besimi në jetën e përtejme ai që na shtrëngon të jemi të virtytshëm, sepse besojmë pa u lëkundur fare se një ditë do të na dalin para gjithë ç’kemi bërë qoftë e vogël edhe sa një molekulë.

Veçanërisht e presim me padurim atë çastin kur do të shohim Zotin tonë që nuk do të na kundërshtojë t’ia sodisim Bukurinë qoftë edhe një herë të vetme gjatë gjithë jetës Parajsore dhe, duke marrë vrull të nxitur nga dëshira e nxehtë në vetvete, pa ngurruar aspak, përpiqemi të ecim në rrugën që do të na çojë në atë përfundim.

Në lidhje me hollësitë e çështjeve, profetët, duke anulluar një ligj paraardhës, mund ta shfuqizojnë atë. Ndryshime të tilla kanë ndodhur gjithmonë. Kjo ka lidhje edhe me pjekurinë dhe përsosjen e njeriut. Në epokën e Hz. Ademit, njerëzimi jetonte fëmijërinë e vet. Kurse Pejgamberi ynë ia përngjan veten diellit të pasdites. Kjo do të thotë se njeriu i epokës së tij jetonte moshën e pjekurisë e të përsosjes. Në atë epokë dallohej qartë bestytnia nga e vërteta dhe njerëzit i lidheshin ngushtë të Vërtetës që vinte pas bestytnisë. Edhe hollësitë e fesë së ardhur ishin përshtatur në përmasat e këtij mendimi dhe kësaj logjike. Në fakt, prapë Allahu është Gjykatësi që e bën këtë. Në të gjitha format e adhurimit të kësaj feje ka me qindra synime. Si të thuash, forma e adhurimit te ajo është në përshtatje me një bashkësi njerëzish të formuar. Kurse fetë e tjera, në periudhat e mëpastajme janë korrigjuar dhe i kanë humbur cilësitë origjinale. Edhe sikur të kishin ruajtur gjendjet e para, nuk mund të ishin të vlefshme për sot, sepse Allahu ka përcaktuar si fe atë ndaj së cilës do të miratonte dhe këtë e ka quajtur Feja Islame.

Dua të përmbledh çështjen me një fjali.

Ashtu siç feja nuk është një sistem i lindur nga shtrëngesa e njeriut prej presionit të përmbysjes apo rrufesë, nuk është as edhe një sistem i parashtruar për të siguruar gjendjen shoqërore-ekonomike të njeriut, për t’ia siguruar asaj qetësinë. Prapë, ajo është tepër larg të qenit e lindur prej natyrës së njeriut siç kanë thënë Rusotë. Feja është një revistë ligjesh hyjnore, një komunikim hyjnor; ajo përfaqëson lumturinë materiale dhe shpirtërore të njerëzve.

Qetësia dhe lumturia e këtushme janë të lidhura me të.

Mbetja lidhur ndaj kuptimit të së drejtës është e mundur vetëm me të. Edhe në jetën e pastajme, arritja e Parajsës dhe e Bukurisë së Zotit, do të jetë në sajë të fesë.

Sado të përparojë qytetërimi, nuk do të jetë i mjaftueshëm për ta lumturuar as jetën e kësaj bote për njeriun. E ku mund ta zërë ajo vendin e fesë!

[1] Në origjinal: Burjuva tesellisi (turq.)

[2] Në origjinal: Sher’i tarif (osm.)

[3] Në origjinal: Tesbih (arab.), përmendja e Zotit me shprehje të larta të denja ndaj famës së tij.

[4] Në origjinal: Emri bilma’ rûf, nehji anilmunker (arab.)

[5] Kurush: Këtu qindarkë